Mühendislik öğrencilerinin mezun olabilmeleri için zorunlu stajlarını tamamlamaları gerekiyor. Buna karşın staj yeri bulmak her geçen gün daha da zorlaşıyor. Özellikle de bilgisayar mühendisliği öğrencileri için! Bilgisayar mühendisliği bölümü Türkiye’nin dört bir yanında açılan üniversitelerin neredeyse olmazsa olmazı haline gelmiş durumda. Mühendislik fakültelerinden mezun olan öğrenciler yetmemiş olacak ki eğitim fakülteleri de bilgisayar mühendisi yetiştirmeye başladı.
Her yıl Bilgisayar Mühendisleri Odası (BMO), çeşitli firmaların sağladığı staj kontenjanları doğrultusunda öğrencileri bu firmalara yerleştiriyor. Ancak bu çaba yeterli olmadığı gibi staj yeri sorunu her geçen yıl daha da büyüyor.
Biz de BM Dergi olarak staj sorununu masaya yatırdık. TMMOB/BMO içinde çeşitli kurullarda görev alan BMO üyeleri; öğrencilere ve yeni mezunlar; firma yöneticileri ve öğretim üyeleri ile yaptığımız röportajlarla farklı bakış açılarını sunmaya çalıştık.
Mühendislik lisans eğitimindeki zorunlu stajın -genel olarak- üç temel amacı olmalı:
- Öğrencinin, iş yaşamı ve çalışma ortamını gözlemlemesi: İşyerindeki iş birimleri ve organizasyon, insan ilişkileri ve çalışanların davranışları/tutumları, iş süreçleri-iş ve bilgi akışı, kullanıcıların mühendislik (BMO’ya özgü disiplinler için bilişim) uygulamalarını kullanma biçimi/alışkanlıkları ve bu uygulamalardan beklentileri, makine/bilgisayar-insan etkileşimi…
- Öğrencinin, mühendislik ve teknik bilgiyle geliştirilen/geliştirilecek çözümlerin ve tasarlanacak uygulamaların iş yaşamı, kullanıcılar ve kamusal ortamlar için ne tür yararlar sağladığı/sağlayabileceği konusunda bilinç edinmesi.
- Öğrencinin, işyerinde yaptığı gözlemler ve edindiği bilinçle/deneyimle kendi yetilerinin ve hedeflerinin ayırdına varması; böylece kendisini hangi alanlarda geliştireceğine, eğitimini nasıl yönlendireceğine ilişkin düşüncelerinin olgunlaşması.
Bu amaçlar doğrultusunda verimli bir staj en az 3 (üç) ay olmalı; gerekirse stajın bir bölümü, okulun ders dönemi içinde belli günleri işyerinde geçirerek de yapılabilmelidir. Daha yapıcı bir yöntem olarak hukuk alanındaki gibi mühendislikte de 4 yıllık lisans öğretimi sonrasında belli süreli (örneğin 12 aylık) staj dönemi tartışmaya açılabilir.
BMO kapsamındaki disiplinler açısından genellikle iki yaklaşım görülmektedir: a) 3. ve 4. sınıflarda 21’er işgünlük 2 staj; b) 3. sınıfta 6 haftalık 1 staj. Staj sırasında öğrenciden beklenen de işyeri deneyimi kazanmaktan çok, okulda yapılan laboratuvar ödevleri ve bitirme projelerine benzer bilişim uygulamaları geliştirebilmesi ya da işyerinde geliştirilen/kullanılan uygulamalarda görev alabilmesidir. Bu nedenle öğrenciler çoğunlukla teknoloji ya da bilişim alanındaki işyerlerinde staj yapmak için çabalamaktadır. Oysa bilişim meslekleri, hemen her iş kesiminde staj yapma, dolayısıyla değişik kesimlerde bilişim uygulamalarının nasıl yaşama geçirilip kullanıldığına ilişkin bilgi edinme olanağı vermektedir ki meslek alanlarımızın bizlere tanıdığı bu üstünlüğü (avantajı) iyi değerlendirmeliyiz.
Size göre mühendislik öğrencilerinin zorunlu staj yeri bulmakta yaşadığı başlıca zorluklar nelerdir?
Mühendislik öğrencileri, eğitim gördükleri meslek alanlarını önemseyerek ileride kendi mesleklerini doğrudan yerine getirecekleri işyerlerinde staj yapma eğilimindedirler. Bilişim meslekleri bakımından bu eğilim, teknoloji ve/veya bilişim uygulamaları geliştiren işyerlerinde yoğunlaşmaktadır. Bu tür işyerlerinin sayısı -özellikle teknoparklarda- çok gibi gözükse de bunların çoğu az sayıda çalışanla ve zaman bakısı altında proje tabanlı işler yapmakta, stajyere görev vermek ve bir stajyerin sorumluluğunu yüklenmek için yeterli kaynağı ayıramamaktadır; dolayısıyla öğrencilere staj olanağı sunmaktan kaçınmaktadırlar.
Bilişim alanları açısından sanayi, ticaret, enerji, savunma, sağlık, eğitim, finans gibi kesimlerde ve kamu kurumlarında da staj yapmak olanaklıdır; ancak bu kesimlerdeki kuruluşlar -örneğin KOBİ ölçeğindeki işletmeler- öğrencileri nasıl yönlendirecekleri ve öğrencilerle ilgilenmek için kendi içlerinde nasıl bir atama/görevlendirme yapacakları konusunda deneyimli değildirler.
Öğrencilerin yaşadıkları ve/veya öğrenim gördükleri yerlerde (illerde, ilçelerde) staj olanağı sağlayan yeterli sayıda işletme olmaması da diğer kentlere gitmek zorunda kalanlar için staj süresince ulaşım, barınma gibi sorunlara yol açmaktadır.
Özetle, hem öğrencilerin beklentilerini karşılayacak nitelikteki işyeri sayısının yeterli olmaması hem de işyerlerinin kısıtlı kaynaklarından ötürü stajyerlere yer açamaması gibi nedenlerle staj yeri bulmak -kişisel girişimlerle giderilemeyecek ölçüde- önemli bir sorun olmaktadır.
Her yıl binlerce yeni mühendis adayı mezun olurken sınırlı staj olanaklarıyla bu sistem nasıl sürdürülebilir?
BMO kapsamındaki disiplinlerde kontenjanların artması, staj sorununun katlanarak büyümesine yol açmaktadır. Zorunlu staj yöntemlerinde değişikliğe gidilmeden bu sistemin sürdürülmesi olanaksızdır ve de yararlı değildir. Öğrencilerin ve iş ortamındaki meslektaşlarımızın kişisel çabalarıyla staj yeri bulmak da bireysel iyi niyetlerle öğrencinin eğitimine katkıda bulunacak nitelikli bir staj yapması için uğraş vermek de -kalıcı çözüm açısından- doğru değildir. Kaldı ki bu tür girişimler, stajın öğrencilerin kişisel sorunuymuş gibi algılanmasına neden olmaktadır. Sorunun kaynağı bile olmayan öğrenciler “zorunlu bir işi yerine getirme yükümlülüğü”nün baskısı altında kendilerini yetersiz ve değersiz hissetmekte, özgüvenlerini yitirmekte; dahası, staj yeri bulmak için arkadaşlarıyla rekabete girmek zorunda kalmaktadırlar. Bu olumsuzluklara bir de öğrencilere staj yeri bulmaya çalışan kişi ve kuruluşlara güvensizlik duygusu eklenmektedir. Sonuçta da ne acı ki öğrenciler büyük bir düş kırıklığı yaşamakta, sorunlarını seslendirmek için güçbirliği yapmaktan, örgütlenmekten uzaklaşmaktadırlar.
Amacına uygun, verimli bir stajın yöntem ve yollarının, akademik çevreler, öğrenciler ve meslek odalarının katılımıyla hep birlikte tartışılarak bulunması gereği ortadadır. Bu konuda devletten ya da yasal düzenlemelerden kısa-orta erimde çözüm beklemek gerçekçi görünmemektedir.
Üniversiteler ile sanayi/meslek odaları arasında staj temelli bir işbirliği modeli kurulmalı mı? Nasıl olabilir?
Meslek odalarının üniversitelerle işbirliği içinde yürüteceği staj uygulamaları için Birliğimiz TMMOB, bağlı Odaların katkılarıyla 2022’de yasa tasarısı önerisi hazırlamış, ancak bu öneri ülke gündeminin koşullarından ötürü TBMM’deki milletvekillerine sunulamamıştır. TMMOB’nin tasarısında öne çıkanlar şunlardır: 1) Staj süresinin en az 60 işgünü olması. 2) İşyerlerinin her 2 (iki) MMŞP başına 1 (bir) stajyer kabul etme zorunluluğu ve işyerlerinin kabul edecekleri stajyer sayısı ile faaliyet alanlarını her yıl ocak ayında YÖK’e bildirmesi. 3) Stajyerin ekonomik ve sosyal hakları. 4) İşyerlerinde meslek odasına kayıtlı staj sorumlusunun bulunması ve bunların görevleri. 5) Staj raporu/defteri kapsamı ve içeriğinin üniversiteyle işbirliği içinde meslek odasınca belirlenmesi. 6) Stajyerin ve staj yerinin meslek odalarınca atanmış üyelerce denetlenmesi.
Ayrıntılarına burada yer verilmese de TMMOB’nin önerisinden esinlenilerek üniversiteler, sanayi/ticaret odaları ve meslek odalarının işbirliğiyle nitelikli ve verimli staj ortamları oluşturulabilir. BMO, staj yeri bulmak için sanayi odalarıyla (Adana ve Samsun Temsilcilikleri örneklerinde olduğu gibi) bu tür işbirlikleri yapmış, ayrıca OSB’lerle ve teknoparklarla bağlantı kurmuştur.
Konuyu BMO’ya bağlı disiplinler açısından ele aldığımızda staj temelli işbirlikleri -ki “güçbirlikleri” demek daha uygun- için şu temel ilkeler ve yöntem önerilebilir:
- Üniversiteler, stajın amacını ve öğrenciye kazandıracaklarını, BMO’yla birlikte açıkça tanımlayarak somut hedefleri belirlemelidir.
- BMO, üniversite ve sanayi/ticaret kesimi arasında eşgüdümü sağlayacak rolü üstlenebilmeli; bu eşgüdümü kurumsal işleyişle (görevlendirme, dokümantasyon, taraflar arası bilgi paylaşımı, kayıt tutma vb.) yürütebilmelidir.
- BMO, staj uygulamalarını her yönüyle (üniversiteler ve işyerleriyle ilişkiler, staj yeri bulma, işyeri ziyaretleri, staj yerinin ve öğrencinin stajının gözlemlenip denetlenmesi, staj raporunun hazırlanması vb.) görev edinen sürekli bir Staj Komisyonu oluşturmalıdır.
- Staj raporunun kapsam ve içeriği, üniversiteler tarafından somut hedefler doğrultusunda ve BMO’nun görüşleri alınarak oluşturulmalıdır. Öğrencilerin hazırladığı staj raporunun bir kopyası BMO’ya iletilmelidir.
- Öğrencilerin BMO’ya öğrenci üye olarak kaydedilmesi sağlanmalı ve öğrenci üyelerin stajları BMO tarafından izlenip denetlenmelidir. BMO’nun öğrencilere yönelik etkinliklerinde (mesleki-teknik eğitimler, yaz kampları, atölye çalışmaları, öğrenci üye buluşmaları vb.) stajların amaçlarının öğrencilere aşılanması sağlanmalı, verimli ve etkin bir stajın öğrencilere neler kazandıracağı açıklanmalıdır.
- Sanayi/ticaret odaları başta olmak üzere bu çabanın bileşeni olan tüm kurum ve kuruluşlar, staj uygulamalarını, herhangi bir yasal düzenleme zorunluluğunun ötesinde gelecek kuşakları yetiştirmek için toplumsal sorumluluk olarak görmelidir. BMO, sanayi/ticaret odalarıyla, OSB’lerle bağlantılar kurarak stajın ülkenin ekonomik kalkınması ve sosyal gönencindeki önemini bu kuruluşlara ve üyelerine anlatmalı; staj sorununun yasalarca değil, ancak bu anlayışı içselleştirmiş kuruluşların dayanışmasıyla çözüme kavuşturulabileceğini vurgulamalıdır.
- Sanayi/ticaret odaları, kurumsal yapıları içinde stajlarla ilgilenen özel iş birimleri (departmanlar) oluşturmalıdır. Üye işyerlerinin staj sağlama olanakları, stajyer çalıştırmadaki işlemleri bu birimlerce kayıt altına alınmalı, izlenmeli ve denetlenmelidir.
Yukarıda tanımlanan işbirliği/güçbirliği modelinin sanayi/ticaret odalarının yanı sıra değişik iş kesimlerindeki kuruluşlara yaygınlaştırılması olanaklıdır. Önerilenlerin yaşama geçirilmesi, tarafların işgücü kaynakları ve kısıtları göz önüne alındığında -en azından kısa erimde- kolay olmayacaktır. Bununla birlikte, gerek öğrencilerin nitelikli eğitim alma hakkı gerekse de gelecek kuşakları yetiştirmek açısından staj sorununa çözüm üretmek bizlerin mesleki ve toplumsal sorumluluğudur. Şu da bir gerçektir ki BMO’nun varlığı ve kararlı tutumu, soruna çözüm getirmeye çalışan tüm bileşenler için güven uyandırıcıdır.
* * *
Bir toplumsal, ekonomik ve kuşkusuz ki politik sorun olan staj yeri bulma ve gelecekteki meslektaşlarımızın amacına uygun stajlar yapabilmesine gösterdiği duyarlılık, özen ve bu önemli konuyu gündemde tuttuğu için BMO Yönetim Kuruluna ve BM-Dergiye candan teşekkürler…
